Cố Điện (Hoàng Xuân Hãn) - P4

Tôn Thất Thuyết tất nhiên nghĩ đến ông nghè đình nguyên ngạnh khái Phan Đình Phùng, nên đềcử ông cầm đầu phong trào cần vương ở Hà Tĩnh. Nhưng thanhniên, tríthức hoặc thườngdân, nhạybén và thựctế hơn các nhà khoabảng. Ở Hà Tĩnh thì « Cậu » ấm Ninh, con quan giảinguyên bốchánh Lê Kiên, quê làng Trung Lễ, thônggia với em ''Cụ Đình'', là người tổchức khởinghĩa đầutiên, lấy tỉnhthành Hà Tĩnh, giết bốchánh Lê Đại. Nhưng phongtrào nghèo, không súngđạn, lại kém tưtưởng chánhtrị, đã không tìm cách trunghoàhoá dân cônggiáo, lại đềxướng sự Bình Tây Sát Tả (dẹp giặc Tây, giết dân đạo) ; cho nên nhờ dân cônggiáo mà Phápbinh thắng khá dễdàng nghĩaquân. Muốn gây lại hoàncảnh lúc sinhthời Cố Điện, và kíức thờikì tôi còn nghe cha mẹ kể chuyện xưa, tôi sẽ ghi lại một ít văn-thơ dângian thời ấy còn nhớ lại. Ở Hà Tĩnh có thể văn « Hát giặm », gồm trungbình câu 5 chữ, vần cuối nhịp đôi nốitiếp nhau, thỉnhthoảng có câu gần trùngđiệp để nghỉ giọng. Đó là một thể vè thôngthường. Thầy ''đầu phủ'' Cam, quê Trung Lễ, đã làm vè ''Cậu ấm Ninh'' kể sự khaitrướng cầnvương của thanhniên, không tánthành ý Sát Tả. (Tôi sẽ ghi các vế bằng dấu gạch)
 
Trích một đoạn :
 
- « Dân về nghĩ lại
- Đến cửa Cậu kêu ca
- Rằng : « Đất nước nhà ta
- Vô sơnxuyên chi hiểm
- Vô sơnhà chi hiểm.
- Dân ta cầnkiệm
- Chỉ xay xáo cày bừa
- Súng không biết máy cò
- Roi không hay đường thảo (môn võ)
- Ta với Tảđạo
- Vốn buônbán thônghành
- Vô hà sự nên tươngtranh
- Xin Cậu đừng khởi mộ
- Xin Cậu đừng xướng mộ. »
- Cậu rằng : « Ta tuổi nhỏ
- Cũng dự tíếng vănthân (ấmsinh)
- Tảđạo với lươngdân
- Ai ai cũng tríềuđình xíchtử
- Ta đâu có hiếu sự
- Mà vọng khởi tranhđoan
- Dân đừng có la van
- Ta sẽ viết tờ sang trình Cụ » (linh mục)
 
Cậu nghĩ vậy, nhưng kếtquả sẽ khác với Cậu muốn. Vả Cậu sẽ bị bệnh mất chóng. Sựnghiệp Cậu được catụng với vè, đạithể như sau :
 
« - Anhhùng lập chí côngdanh
- Trọng việc nước mà duyên khinh việc nhà
- Lúc bônbá thừaxa (đón vua)
- Ai ai cũng đều kinh hãi (vua chạy)
- Cậu một niềm trungái
- Ra tỉnh Nghệ thám tìnhhình
- Về xuất của mộ binh
- Mộ Phù Long hai vệ
- Mộ Yên Trường ba vệ
- Kéo về Trung Lễ
- Trống điểmmục đánh vang
- Đòi thượng hạ trong làng
- Nhà ba đinh bắt hai
- Nhà hai đinh bắt một
- Bất tiền tra gạo góp
- Tính từng hộc từng phân
- Dân bất câu phú bần
- Ai ai cũng đều kinh hãi...(nối vào đây đoạn trích ở trên)
- Giận vì ông bố đại (Lê Đại)
- Vì thần đạo bất trung
- Chỉ Vua đã mật phong
- Cho mộ binh mộ lính
- Trước hạ thành Hà Tĩnh
- Sau nghinh giá hồi triều (về Kinh)
- Cho rõ mặt anh hào
- Người Hồng Sơn Lam Thuỷ
- Cậu một mai đắc chỉ
- Quân tiềnđạo Tống Nga
- Kì Anh với Thạch Hà
- Lấy tỉnh thành như nhởi (chơi)
- Hạ tỉnhthành như nhởi.
- Bốn bề phơiphớí
- Đều hưởngứng, ảnhtòng
- Quân năm đạo ròngròng
- Đều áo thâm khăn ngại
- Nào, binhcơ khígiới
- Nào lương-thực ngựa voí
- Lên Hànhtại nộp rồi
- Kéo quân về đồnthủ
- Về giữa làng đồnthủ.
- Hai bên đội ngũ
- Có tác hậu, tác tiền (đạiđội ?)
- Trống quânthứ rậprền
- Cờ Mạnh Khang đỏ rỡ (hiệu của Lê Ninh)
- Cờ Cầnvương đỏ rỡ.
- Làm trai ra rứa ! (như thế)
- Đã nên híếu nên trung
- Như trời hộ anhhùng
- Sánh Vu Khiêm cũng khá
- Sánh Thiên Tường cũng khá. (anhhùng xưa)
- Ai ngờ trên Hạ (Việt-yên)
- Lại có cụ Đình
- Ngài giận giống hôítanh
- Xuống Thọ Ninh đốt phá
- Xuống Định Tường đốt phá. (làng cônggiáo)
- Thế cô, lực quả
- Lên Hànhtại víện binh
- Chỉ triệu Cậu Bang Ninh (Bang biện)
- Ra đồngmưu hợplực
- Ra đồngtâm hợplực.
- Bây giờ mới ra sức (ra lệnh)
- Dân ứng chực địađầu
- Nào tre, lạt, rơm, dầu
- Biết chừng mô haotốn
- Biết chừng nào haotốn.
- Mấy ngày xộnrộn
- Chỉ rày đánh mai không
- Đóng một dãy bên sông
- Phất ngọn gươm xáoráo
- Phất ngọn cờ xáoráo.
- Ai ngờ bên Đạo
- Lại có kẻ hay tình
- Ngoài khiển tướng, điều binh
- Ra độc đương nhị diện
- Trong viết tờ cứu viện
- Ra tỉnh Nghệ mời Tây
- Súng nổ như pháo dây
- Trên quan Bang cũng chạy
- Dưới quan Đình cũng chạy.
- Thừacơ đốt cháy
- Từ Thịnh Quả Yên Đồng
- Đến Thượng Tứ, Yên Trung
- Khắp bốn phương tànhại
- Khắp bốn bề tànhại
- Nào con trai con gái
- Nào kẻ trẻ, kẻ già
- Chạy như Hán như Hà (tên sông)
- Ra giữa đồng coi khóí
- Chạy giữa đồng coi khói
- Dân vậy nên tức tối
- Nhưng chẳng dám kêu ai
- Thời «Đại vạng tiểu lai » (rủi)
- Trách ông Trời hiếu loạn
- Trách lòng Trời hiếu 1oạn. . . »
 
Làng Trung Lễ lại càng bị thiêuhuỷ. Thầy đầuphủ Cam đã ghi chuyện lính Tây về đánh, trong một bài phú, có những câu tảchân, rằng :
 
« Chân đi thựng thựng – Đạn bắn rovo (vovo)
Nghe kèn sởn ốc (run sợ) - Chạy trống (rống ; kêu to ; đối với Kèn) như bò » (con bò ; đối với ốc)

(Còn nữa)